.jpg)
„აღმოსავლეთ პარტნიორობა“ და დემოკრატია
ზურაბ ჭანკვეტაძე
აღმოსავლეთ პარტნიორობა ევროკავშირის უახლესი პროგრამაა,
რომელიც მიმართულია აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებთან ურთიერთობების ჩამოყალიბებისკენ.
კერძოდ, ერთი მხრივ, ეს ეხება ევროკავშირის 3 უშუალო მეზობელ სახელმწიფოს: უკრაინას, მოლდოვასა და ბელარუსს და მეორე მხრივ, სამხრეთ კავკასიის ქვეყნებს:
საქართველოს, სომხეთსა და აზერბაიჯანს.
აღმოსავლეთ პარტნიორობა წარმოადგენს პოლონეთ-შვედეთის ინიციატივას და იგი ოფიციალურად
ამოქმედდა 2009 წლის მაისში[1]. აღმოსავლეთ
პარტნიორობის პროექტამდე არსებობდა ევროპის სამეზობლო პოლიტიკა, რომელიც აერთიანებდა,
როგორც „აღმოსავლეთ ევროპას“, ასევე „სამხრეთი ხმელთაშუაზღვისპირეთის“ პროგრამასაც[2]. აღსანიშნავია
რომ, ყველა ეს მცდელობა იყო შედეგი დიდი გაფართოებისა, რომელსაც ადგილი ჰქონდა
2004-2007 წლებში, ამ დროს ევროკავშირს მიუერთდა 12 ახალი წევრი ქვეყანა და ყველა მათგანი
ცენტრალური ევროპიდან.
მიუხედავად იმისა, რომ აღმოსავლეთ ევროპას ევროკავშირი
არ მოიაზრებს ყველაზე პრიორიტეტულ რეგიონად, უკანასკნელ დეკადაში განვითარებულმა პროცესებმა ნათლად აჩვენა ამ ქვეყნების
მნიშვნელობის, წონის ზრდა ევროკავშირისთვის.
ამ მიმართულებით გამოსაყოფია ორი გარდამტეხი მოვლენა: პირველი, ეს იყო „ფერადი რევოლუციები“
2003 წელს საქართველოში და 2004 წელს უკრაინაში[3]. ამ რევოლუციების შედეგებმა იმოქმედა აღმოსავლეთ ევროპის
დანარჩენ ქვეყნებზეც. პროცესი ყველაზე თვალშისაცემი
იყო სამხრეთ კავკასიის მაგალითზე, რომელიც დასაწყისში არ მოიაზრებოდა ევროპის სამეზობლო
პოლიტიკის ნაწილად; მაგრამ, მიუხედავად ამისა, საქართველოში განვითარებულმა მოვლენებმა
მიზანშეწონილი გახადა ამ ქვეყნის მიერთება ამ პოლიტიკაში და შესაბამისად, ევროკავშირი
ვერ უგულებელყოფდა საქართველოს ორ მეზობელ ქვეყანას: აზერბაიჯანსა და სომხეთს. შესაბამისად,
ეს სამი სახელმწიფო ევროპის სამეზობლო ევროკაშირის პოლიტიკაში ჩამოყალიბდა როგორც ერთი,
სამხრეთ კავკასიის საერთო რეგიონის სახით.
მეორე მნიშვნელოვან გარდამტეხ მოვლენას სამეზობლო პოლიტიკის
კუთხით წარმოადგენს 2004 და 2007 წლის გაფართოება აღმოსავლეთის მიმართულებით, რამაც ევროკავშირი უშუალოდ დაუმეზობლა
„აღმოსავლეთ პარტნიორობის“ ქვეყნებს[4].
შესაბამისად, შეიცვალა დამოკიდებულება აღმოსავლეთ ევროპის მიმართ და გაჩნდა რწმენა
იმისა, რომ ეს ქვეყნები შეიძლება აღქმული ყოფილიყვნენ ერთიანი ევროპის ნაწილად. ამასთან,
ცენტრალური ევროპის ქვეყნების მსგავსად, აღმოსავლეთ ევროპის სახელმწიფოებშიც შეიძლებოდა
მომხდარიყო ავტორიტარული რეჟიმების დემოკრატიულით ჩანაცვლება.
მიუხედავად მსგავსი ოპტიმისტური
რწმენებისა, ევროკავშირი დგას მნიშვნელოვანი გამოწვევების წინაშე, რომელთაგან ერთ-ერთი
უმთავრესია დემოკრატიის ხარისხი აღმოსავლეთ პარტნიორობის ქვეყნებში. შესაბამისად, ჩვენი
ნაშრომის საკვლევ კითხვას წარმოადგენს თუ რა გავლენა მოახდინა ევროკავშირმა აღმოსავლეთ
პარტნიორობის ფარგლებში, ამ ქვეყნებში დემოკრატიის ხარისხის ზრდის მიმართულებით.
მოდერნიზაცია, მაგრამ
არა დემოკრატიზაცია
რა თქმა უნდა, დემოკრატიზაცია
არის უმთავრესი საკითხი ევროკავშირისკენ მიმავალ გზაზე და მისი მყარი საფუძვლების განვითარების
გარეშე ნაწილობრივ ინტეგრაციაზეც კი საუბარი
შეუძლებელია. მიუხედავად ამისა, დემოკრატიის ნაკლებობა მაინც რჩება უმთავრეს პრობლემად
მოცემულ სახელმწიფოებში. უფრო მეტიც, ავტორიტარულ ქვეყნებში ბელარუსში, აზერბაიჯანსა
და სომხეთში, ამ მიმართულებით უკანასკნელი ორი წლის განმავლობაში არანაირი პროგრესი
არ შეინიშნება. თუმცა კი, აღმოსავლეთ პარტნიორობის ექვსივე სახელმწიფო დაინტერესებულია
ევროკავშირთან ეკონომიკური თანამშრომლობით, აგრეთვე მათი მოდერნიზაციის დონით. მაგრამ ეს პროცესი აღქმულია
წმინდა ტექნოლოგიურ მოდერნიზაციად, რაშიც ევროკავშირის
როლი შემოიფარგლება მხოლოდ ფინანსური დახმარებით, მაგალითად პარტნიორი ქვეყნის ინფრასტრუქტურაში
ფულის ჩადებით და ა.შ იგი თავის თავში არ მოიაზრებს
დემოკრატიული რეფორმების გატარებას[5].
ბელარუსში ოპოზიცია, ჯერ კიდევ, ჩამოცილებულია ოფიციალურ
პოლიტიკურ ცხოვრებას. 2010 წლის დეკემბრის საპრეზიდენტო არჩევნებში ანდრეი ლუკაშენკო
პრეზიდენტად მეოთხე ვადით იქნა არჩეული. ამ არჩევნების დროს, პროტესტის დაფიქსირების
გამო, მინსკში დაიჭირეს ოპოზიციის უამრავი
წარმომადგენელი, მათ შორის, პრეზიდენტობის ერთ-ერთი კანდიდატი ანდრეი სანიკოვი[6].
ეს ხდება იმ დროს, როდესაც ევროკავშირი ცდილობს ჩაითრიოს ბელარუსი მოლაპარაკების პროცესში.
აზერბაიჯანში პოლიტიკური ოპოზიცია თამაშობს მინიმალურ როლს და 2009 წლის რეფერენდუმის
მეშვეობით, ილჰამ ალიევმა ფაქტობრივად გაინაღდა პრეზიდენტობა სიცოცხლის ბოლომდე[7].
შეიძლება ითქვას, რომ სამოქალაქო საზოგადოების მხრივ სიტუაცია სომხეთში შედარებით უკეთესადაა,
მაგრამ დანარჩენი ორი ქვეყნის მსგავსად, ოპოზიცია აქაც უმნიშვნელო როლს თამაშობს ქვეყნის
პოლიტიკურ ცხოვრებაში. შესაბამისად, არცერთ
მათგანზე შეგვიძლია ვისაუბროთ, როგორც თავისუფალი და სამართლიანი არჩევნების ჩამტარებელზე.
ნეგატიურ პროცესებს აგრეთვე
ადგილი აქვს უკრაინასა და საქართველოში. მიუხედავად, საქართველოს ყოფილი ხელისუფლების
მიერ გამოცხადებული დემოკრატიის ახალი ტალღისა, რომელიც გაფორმდა 2008 წელს დასავლეთის
ძალისხმევით, ამ მიმართულებით მნიშვნელოვანი
ნაბიჯები მაინც არ გადადგმულა; ამ პერიოდში ფრიდომ ჰაუსის მონაცემებში კიდევ რამენიმე ნიშნულითაა
გაუარესებული საქართველოს მაჩვენებელი. თუმცაღა მნიშვნელოვან წინგადადგმულ ნაბიჯს წარმოადგენდა
2012 წლის 1 ოქტომბრის საპარლამენტო არჩევნები საქართველოში, რომლის მეშვეობით მოხდა
ხელისუფლების პირველი დემოკრატიული ცვლილება ქვეყანაში. თუმცა კი მის გრძელვადიან შედეგებზე
საუბარი ჯერ ძალზედ ნაადრევია, მითუმეტეს, თუკი გავითვალისწინებთ უკრაინის მაგალითს,
სადაც აღმოსავლეთ პარტნიორობის ქვეყნებს შორის ჩატარდა ყველაზე დემოკრატიული არჩევნები,
მაგრამ შემდეგი პროცესები ამ ქვეყანაში სულაც არ იძლევა დემოკრატიის განვითარების პერსპექტივას-
პირიქით მკაფიო სიგნალები შეიმჩნევა ძალაუფლების
კონცენტრაციისა პრეზიდენტის ხელში. ამის ნათელ მაგალითს წარმოადგენდა საკონსტიტუციო
სასამართლოს გადაწყვეტილება, რომელმაც გააუქმა 2004 წლის საკონსტიტუციო რეფორმა, რომლის
თანახმადაც უკრაინა ცხადდებოდა საპარლამენტო-საპრეზიდენტო ქვეყნად და დააბრუნა მტკიცე
საპრეზიდენტო წყობილება[8].
მოლდოვის მაგალითის გამოკლებით,
კარგად ჩანს, რომ დანარჩენი ხუთი ქვეყანა და მათი ხელისუფლებები მიდრეკილნი არიან ძალაუფლების
თავიანთ ხელში კონცენტრირებისადმი და უგულებელყოფენ დემოკრატიული სტანდარტების დამკვიდრების
საშუალებებს. მსგავსი ქმედებები, რაღა თქმა უნდა, დამახასიათებელია ავტორიტარული ბელორუსის,
სომხეთისა და აზერბაიჯანისთვის, მაგრამ ასევე შეიმჩნევა ორ დემოკრატიულ ქვეყანაში:
უკრაინასა და საქართველოში.
ევროკავშირის როლი
შესაბამისად, ყოველივე
ზემოთქმულიდან გამომდინარე, უდავოა რომ დემოკრატიის მსგავსი ხარისხით, ამ ქვეყნების
შანსი ევროკავშირში გაწევრიანებისა პრაქტიკულად ნულის ტოლია და რაც ყველაზე მთავარია
აღმოსავლეთ ევროკავშირის როლი
შესაბამისად, ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე
უდავოა, რომ დემოკრატიის მსგავსი ხარისხით, ამ ქვეყნების
შანსი ევროკავშირში გაწევრიანებისა პრაქტიკულად ნულის ტოლია. რაც ყველაზე მთავარია, აღმოსავლეთ პარტნიორობის მექანიზმის ამოქმედების
შემდეგაც არ შეინიშნება მნიშვნელოვანი წინსვლა ამ მიმართულებით. ეს კი იმ პირობებში,
როდესაც ევროკავშირი დეკლარირებულად აფიქსირებს საკუთარ პოზიციას დემოკრატიის მნიშვნელობის
შესახებ, მაგრამ ეს ნაკლებად აისახება ამ ქვეყნებზე. გამომდინარე აქედან, ვკითხულობთ–
რატომ ხდება მსგავსი რამ და არის თუ არა ევროკავშირი
ქმედითუნარიანი დეკლარირებულად გამოცხადებული
ნორმების პრაქტიკაში გატარებისას.
მსგავსი კონტრასტული სიტუაციის უმთავრესი მიზეზი
დევს თვითონ ევროკავშირის დამოკიდებულებაში ამ ქვეყნების მიმართ. ევროკავშირის გაფართოების
უკანასკნელი ორი რაუნდის შემდეგ ევროპის მრავალი სახელმწიფოს მხრიდან ნათლად გამოიხატა
უარყოფითი დამოკიდებულება შემდგომი გაფართოების პროცესის მიმართ, რაც აისახა ევროკომისიის
2003 წლის 11 მარტის ფართო ევროპის ინიციატივაში[11]
და ასევე რომანო პროდისა და სხვა ავტორიტეტული პირების გამონათქვამებში. თავის მხრივ,
ევროპული კონვენციის ჩავარდნამ საფრანგეთსა და ნიდერლანდებში აჩვენა, რომ ევროკავშირის
მოსახლეობა საშუალო ვადიან პერსპექტივაში გაფართოების ახალი ტალღის იდეას არ მიიღებს.
გამომდინარე აქედან, არა მარტო აღმოსავლეთ პარტნიორობის პოლიტიკა, არამედ ზოგადად,
ევროკავშირის სამეზობლო პოლიტიკა გამორიცხავს შემდგომ ინსტიტუციონალურ ინტეგრაციას
და შემოიფარგლება მხოლოდ ე.წ. ფუნქციონალური ინტეგრაციით, რაც სრულად გაწევრიანების
გარეშე თანამშრომლობის გაღრმავებას გულისხმობს[12].
შესაბამისად, გაწევრიანების
პერსპექტივის არარსებობის პირობებში, ნათელია პარტნიორი ქვეყნების არც თუ ისე დიდი
ენთუზიაზმი დემოკრატიული რეფორმების გატარების კუთხით; მითუმეტეს, თუ გავითვალისწინებთ
იმ რთულ შიდა მდგომარეობას რაც ამ ქვეყნებშია, უფრო გასაგები გახდება მსგავსი ხედვა.
დემოკრატიის პრობლემა ამ ქვეყნებში არ დგას
მხოლოდ ცენტრალურ დონეზე, არამედ ლოკალურ დონეზეც. სამოქალაქო საზოგადოების განვითარების
ერთ-ერთ მთავარ წინაპირობას წარმოადგენს დეცენტრალიზაცია და ადგილობრივი თვითმართველობების
გაძლიერება. მაგრამ მსგავსი გამოწვევა არის ძალიან რთული მინიმუმ ორი მიზეზიდან გამომდინარე:
- პირველი - რაც უკავშირდება რთულ საბჭოთა სისტემურ
მემკვიდრეობას და
- მეორე - ეს არის სეპარატისტული ტენდენციების მიმართ
შიში.
ეს სულაც არ არის უსაფუძვლო,
რადგან სეპარატიზმი წარმოადგენს პრობლემას უმეტესი პარტნიორი ქვეყნისათვის[13].
ევროკავშირის ჩართულობა კი ამ კონფლიქტების მოგვარების პროცესში არ არის ქმედითი, რადგან
ევროკავშირი გაყინული კონფლიქტების გადაწყვეტას არ მოიაზრებს აღმოსავლეთ პარტნიორობის
ფარგლებში და აფიქსირებს, რომ მოცემული კონფლიქტების მოგვარება უფრო მარტივი იქნება
პარტნიორ ქვეყნებში წარმატებული მოდერნიზაციისა და გაზრდილი კეთილდღეობის პირობებში.
მეორე მნიშვნელოვანი გამოწვევა
ამ მიმართულებით არის ევროკავშირის ურთიერთობა, ერთი მხრივ, ამ ექვს ქვეყანასთან აღმოსავლეთ
პარტნიორობის ფარგლებში და მეორე მხრივ, რუსეთთან ე.წ. PfM ფორმატით[14].
ეს ორი პროგრამა ძირეულად განსხვავდება ერთმანეთისგან. აღმოსავლეთ პარტნიორობის ფარგლებში
მოდერნიზაცია მოიცავს როგორც ეკონომიკურ, ისე სახელმწიფო სფეროს და მნიშვნელოვანია
ორივე ასპექტში, მაშინ როდესაც, PfM_ი გულისხმობს ევროკავშირის დახმარებას რუსეთის
მიმართ ტექნოლოგიურ სფეროში, დემოკრატიზაციის საჭიროების გარეშე[15].
ამ ფაქტიდან გამომდინარე, საუბარია ევროკავშირის მხრიდან ორმაგი სტანდარტის გამოყენებაზე,
რადგან რუსეთი იღებს ევროკავშირისგან რაც მას სურს, ყოველგვარი ვალდებულებების აღების
გარეშე, ხოლო აღმოსავლეთ პარტნიორობის ქვეყნებმა უნდა გაატარონ მტკივნეული რეფორმები
- მათ შორის დემოკრატიზაციის ჩათვლით- და სანაცვლოდ კი არაფერი მიიღონ. მსგავსი ტენდენცია
შეიძლება სახიფათო აღმოჩნდეს ევროკავშირისთვის, რადგან ასეთ ვითარებაში, ავტორიტარული
სახელმწიფოებისთვის შეიძლება რუსეთი აღმოჩნდეს უფრო მიმზიდველი პარტნიორი, ყოველ შემთხვევაში,
მცირე და საშუალოვადიან პერსპექტივაში მაინც.
მეორე მხრივ, აუცილებელია აღვნიშნოთ ევროკავშირის
მხრიდან დანახული პერსპექტივები. ვერ გავექცევით იმ ფაქტს, რომ მოლდოვას და საქართველოში
მცირე წინსვლის გარდა(განსკუთრებით დიდი შეფასება დაიმსახურა ოქტომბრის არჩევნებმა)
დანარჩენ სახელმწიფოში მხოლოდ უმნიშვნელო მზადყოფნა
არსებობს ევროკავშირთან რეალური კოოპერაციისა დემოკრატიზაციისა და კანონის უზენაესობის
მიმართულებით. უფრო მეტიც, ბელარუსსა და აზერბაიჯანში ევროკავშირის ძალისხმევა ამ მიმართულებით
აღიქმება, როგორც საფრთხე ეროვნული თვითმყოფადობის წინააღმდეგ და დაუშვებლად მიიჩნევა
ყოველგვარი ჩარევა შიდა საქმეებში. ხოლო, სომხეთი კი მზადაა დემოკრატიზაციის და კანონის
უზენაესობის შესახებ ევროკავშირთან დაიწყოს საუბარი, მაგრამ რეალურად მათ არ სურთ მიმდინარე
სიტუაციის შეცვლა.
დასკვნის სახით შეგვიძლია ვისაუბროთ იმ პერსპექტივებზე,
რაც არსებობს ევროკავშირსა და აღმოსავლეთ პარტნიორობის ქვეყნებს შორის. უდავოა, რომ
ურთიერთობის გაუმჯობესების მიზნით საჭიროა ორივე მხარის მიერ გადაიდგას ქმედითი ნაბიჯები.
ერთი ასეთი ლაკმუსის ტესტი ევროკავშირისთვის იქნება სავიზო პოლიტიკის ცვლილება ამ ქვეყნების
მიმართ, რადგან ეს პოლიტიკა უშუალოდ მიმართულია საზოგადოებებისაკენ და წარმოადგენს
ყველაზე მარტივ მექანიზმს პარტნიორი ქვეყნების საზოგადოებების ევროპეიზაციის მიმართულებით.
ცენტრალური ევროპის ქვეყნების გამოცდილებამ ამ მიმართულებით ნათლად წარმოაჩინა აღნიშნული
პოლიტიკის ფუნდამენტური მნიშვნელობა. სწორედ ამიტომ, აუცილებელია, რომ უკრაინასთან
და მოლდოვასთან რაც შეიძლება მალე განისაზღვროს უვიზო მიმოსვლის პირობები და აგრეთვე,
დაიწყოს ამ მიმართულებით მოლაპარაკებები საქართველოსთან. აგრეთვე ძალზედ მნიშვნელოვანია,
რომ უახლოეს მომავალში ასოცირების ხელშეკრულება გაფორმდეს საქართველოს, უკრაინასა და
მოლდოვასთან. ეს იქნება კარგი მაგალითი დანარჩენი ქვეყნებისთვის, რადგან ახლო ან საშუალოვადიან
პერსპექტივაში, რეალური სარგებლის მიღების გარეშე, რთული იქნება იმ შიდა ბარიერების
გადალახვა, რაც აბრკოლებთ ამ ქვეყნებს ევროკავშირისკენ მიმავალ გზაზე.
[1] http://eeas.europa.eu/eastern/index_en.htm
[2]http://ec.europa.eu/world/enp/policy_en.htm
[3]http://www.tfd.org.tw/docs/dj0402/075-090%20Maria%20Spirova.pdf
[4]http://europeangovernance.livingreviews.org/open?pubNo=lreg-2012-1&page=articlese6.html
[5]
http://library.fes.de/pdf-files/ipg/2011-3/14_summaries.pdf
[6]http://www.globalresearch.ca/no-regime-change-in-belarus-2010-election-a-crushing-defeat-for-western-policy/22588
[7]http://www.europeanforum.net/news/549/controversial_constitutional_referendum_in_azerbaijan_passed
[8]
http://www.osw.waw.pl/en/publikacje/eastweek/2010-10-06/ukraine-s-constitutional-court-reinstates-presidential-system
[9] http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=35814
[10] http://www.osce.org/odihr/elections/73833
[11] http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/com03_104_en.pdf
[12] კახა გოგოლაშვილი,
სერგი კაპანაძე, „ევროკავშირის ინსტიტუტები და პოლიტიკა“, გვ. 201, თბილისი 2006.
[13] Internationale Politik und Gesellschaft; Grzegorz Gromadzki
“An Urgent
Challenge for
Today’s Europe:
The Easterrn
Partnership”, no.21, 3/2011.
[14]
http://eeas.europa.eu/delegations/russia/eu_russia/tech_financial_cooperation/partnership_modernisation_facility/index_en.htm
[15] http://www.ciis.org.cn/english/2011-08/03/content_4380503.htm
